O pasado sábado 17 de maio cumprín co meu costume de contribuír á celebración das Letras Galegas desde as páxinas deste xornal. Este ano, particularmente, dábase a circunstancia de que un colectivo o protagonizaba (mellor dicindo, protagoniza ao longo do ano), situación que ocorre por segunda vez. 

A primeira foi en 1998 cos xograres da ría de Vigo: Martin Codax, Meendinho e Johán de Cangas. E neste caso segundo sucede con sete mulleres (Adolfina e Rosa Casás, Asunción Garrido e Manuela Lema, Teresa Prieto, Prudencia Garrido e Eva Castiñeira), cantareiras todas, as cales protagonizan estas Letras Galegas 2025, e que se circunscriben curiosamente, mutatis mutandis, á nosa área xeográfica máis noroccidental. Estamos a celebrar, consecuentemente, a literatura popular, aínda que a pertencente á base lírica, dito doutro modo, á poesía para ser cantada.

Os coros, as agrupacións folclóricas en xeral, son os que se deron habitualmente á tarefa de recolla e interpretación de cancións e/ou danzas tradicionais. E se ben é certo que non todos eles gañaron nin gañan o mesmo nivel de promoción e desenvolvemento na súa traxectoria, levan a cabo un inestimábel traballo que serve para afianzar, potenciar e servir como elemento de cohesión necesario que nos liga coa raíz máis auténtica. 

Nunha certa medida, fágome partícipe nesta faceta, ora no meu caso se produza de maneira ben modesta. Así pois, pertencín ao Grupo Etnográfico de Ferrol (chamado Etnográfico das Mariñas posteriormente, debido a disensións habidas hai anos e que dera lugar á súa transformación), entre cuxos cometidos, á parte das exhibicións de música e danza, estaba tamén o da recolla. Á fin e ao cabo, que é se non a etnografía? Estamos a falar, logo, do estudo descritivo da cultura popular, ergo, da música e así mesmo da danza.

Teño un bonito recordo de cando participamos como Grupo Etnográfico de Ferrol no Festival Folclórico Internacional de Portugalete en 1982, xunto a grupos de Bulgaria, Iugoslavia, Senegal, Israel, Checoslovaquia, Grecia, Togo e Euskadi, e de como a nosa participación se prolongou despois a outras localidades como Bermeo e Lasarte, alén de Baiona, no País Vasco francés. Unha linda experiencia, abofé. «Baile usted, buen bailadore,/ baile con su madama,/ con la puntita del pie/ hágale usted una monada (bis)/ Este pandeiro que toco/ éche de coiro de ovella,/ onte pacía na braña,/ hoxe toca en terra allea», etc. cantábase nun dos bailes, un fandango. 

Outro deles era a xota, en concreto de Morás. E é que lembro que foramos en avanzada no seu día, case á aventura, por terras de Arteixo, Malpica, a Laracha e Carballo onde deramos recollido algún destes bailes e cantigas. Santa María de Morás, de certo, áchase na Laracha, e tamén teño lembranza de achegármonos a Monteagudo, concello de Arteixo. Lugares onde podo confirmar como os cantares e os bailes, non digo que sexan específicos de mulleres, pero entre os informantes eran elas as que sen dúbida máis se prodigaban. Pena é que nos cánticos se produza a inserción de estrofas enteiras en castelán, de modo que unha certa diglosia termina por escorregar no que é máis de raíz. Xulgo que sería preciso darlle unha volta a isto que se leva a facer e reproducir como algo “natural”. 

Xotas, muiñeiras, mazurcas, fandangos... formaban parte deste noso repertorio, tamén un bonito baile de fitas. Habíaas que ir trenzando e destrenzando de arredor dun longo poste, polo que para a danza se precisaba dunha certa habilidade.

Por vía de regra, móvome polo campo da literatura, por tanto confeso que eu partía dun acusado escepticismo así que souben o cariz das homenaxeadas deste ano. Os prexuízos anubrábanme a vista e impedíanme ver o acertado da súa escolla. A este propósito, resulta moi interesante un libriño, xeitosamente editado por certo e agasallado polo Gadis en 2014, “Eu non canto por cantar”, que vén ser unha preciosísima síntese do que estamos a dicir. 

Manuel Rico e Antón Santamarina van enfiando nel os cantos de ritmo libre ou alalás, pasando polos diferentes cantos de labor, e os cantos de pandeiro, chamados xenericamente pandeirada ou muiñeira vella, e que son dunha grande variedade formal e melódica. Nas muiñeiras novas, danza máis representativa do país e ligado así mesmo a cantos de muíño, de labor, de berce..., carece de importancia o número de sílabas, que oscila entre oito e doce. Nas xotas, o baile é tamén frecuente, aínda que de ritmo máis pausado e melódico que a pandeirada. 

Así mesmo, cítanse no libro as foliadas (pódense coñecer por outros nomes: seráns, ruadas, fiadeiros, tascas...), que teñen natureza coreográfica, e incorporan unha segunda voz e mesmo poden ser acompañadas de gaitas e demais instrumentos. E estabelécense aínda dúas tipoloxías máis, ora bastante xenéricas: cantigas que fan referencia a cantar, bailar, comer e tamén beber e cantigas sobre o amor e as súas circunstancias.

O amigo Vicente Araguas falaba no especial Día das Letras Galegas, velaí pois unha das peculiaridades das cantigas de noso, dunha destas cantigas en que eu tamén teño reparado. E é que, a nada que prestemos unha pouca de atención, o enigma, a perplexidade nos invade coa canción “Ai Pepiño, adiós”. A voz poética, xa de primeiras, é un nós. E ese nós, non sabemos cantos, morreron afogados. A tal voz exhorta a Pepiño para que non tome o baño na praia, porque corre o risco de que lle suceda o mesmo que a eles. En conclusión, son ánimas as que advirten a Pepiño do perigo. Como para non facer caso! 

Hai outras cancións, como esta a seguir, en que o paradoxo radica na estampa cómica de dous “entes” vexetais estárense a pelexar: «Se ti viras o que eu vin/ o outro día na Malata,/ unha espiga de maínzo/ a piñas cunha pataca»; aínda que unha troita indo polo mar abaixo, manda chover na Habana!: «Polo mar abaixo vai unha troita de pé,/ corre que te corre quen a puidera coller...»; ou que pensades das habelencias do cadelo a bailar: «Eu teño un canciño criado a boa fe,/ que baila a muiñeira na punta do pé...». 

E aínda un último exemplo, novamente para deixarnos estupefactos, pois descoñecemos se a lavandeira está encolerizada, se non sabe ben da súa arte de lavar ou se goza a cantiga dalgún matiz sensual que a min se me escapa: «Marica, se vas ao río lavar,/ non torza-la roupa que a podes rachar...».

Cantigas dun ou doutro cariz, peculiares como estas a que aludimos, mais outro monte delas providas dun excelente valor lírico que conforman o noso repertorio popular, como sucede no desamor de «Eu chorar chorei o domingo á tarde,/ que veña Lourenzo, que veña Lourenzo,/ que diga a verdade...» ou na peripecia verbal chea de frescura de «E pra que non digas que tal e que cal/ que foi e non foi, que tal que sei eu,/ eu aló non fun, ela aquí non veu,/ nin eu llo pedín, nin ela mo deu», etc. Definitivamente, será un ano para cantarmos, festexando por todo o alto que temos unha literatura popular de moito señorío.