Henrique Dacosta | “Raro”, de Alberte Momán

Ler Alberte Momán significa adentrarse nun mundo en que cada narración (poema cando se trata de poesía) é un desafío, como a apertura dunha sorte de caixa de sorpresas. En 2019 tiven o privilexio de ser o prologuista do seu libro “1[14]1”, xa unha provocación desde o propio título. Falamos, ademais, de prosa poética neste caso. E é que Alberte Momán gusta de romper moldes, de transgredir, pois non se acomoda ao canon literario clásico. Intitulaba ese meu prólogo como “A poética do oxímoro en Alberte Momán”, e dicía nel: «Ao noso entender, Momán é dono dun poderoso ‘constructo’ poético de xénese oximórica. As ideas contrapostas afloran con teimosía, loitan entre si logrando un espazo novo virado para a elaboración dun concepto diferente, produto desta presunción antitética.»

No primeiro dos relatos deste novo libro, “Big Northwest”, a presenza desta figura poética, do oxímoro, vólvese a facer patente: «O andar é un cárcere sen límites, un claustro que mira sempre cara ao horizonte.» Os tópicos propios del, algúns, regresan tamén a “Raro”. A este primeiro relato en concreto, talvez o máis lírico do conxunto de dezanove narracións breves, asoma un léxico coñecido: ‘estigma’, ‘límite’ e ‘linde’, ‘mácula’... Da mesma maneira, tamén a querenza por estruturas paralelísticas, ou polos principios de orde ontolóxica, existencialista mesmo: «O camiño fala só do camiño. Nel repousan todos os corpos que, nalgún momento, foron chamados a iniciar a marcha.» 

O estilo de Alberte Momán é sinxelo maiormente, aínda que sempre subxace nas súas historias unha motivación máis profunda que convida a unha reflexión, mesmo a un segundo nivel de lectura. En consecuencia, o fondo é o que realmente importa, non tanto a forma, pois as aparencias poden ser enganosas. “Raro”, así pois, componse de dezanove relatos, algúns bastante breves, outros bastante longos; mesmo tres deles, cuxo protagonismo recae en Uxía, unha nena, podería ser considerado como tres capítulos dunha especie de conto longo ou novela curta. Alén diso, o último dos textos é unha peza teatral en catro escenas. Por outra parte, podemos ver o regreso á distopía, ciencia ficción de rango futurista, como sucede no relato “Calidón”, achegándoo con claridade ao subxénero do ciberpunk en que a tecnoloxía avanzada se vén combinar cun baixo nivel de vida. Mais, igualmente, tampouco desdeñará certos aspectos dos nosos clásicos, como logo veremos. 

No entanto, non se vaia crer que Alberte Momán non ten os pés pousados na terra. Ben ao contrario, alude a situacións sociais que, relacionadas co noso día a día, son obxecto de observación crítica. Por exemplo, o inesperado, o anódino, a normalidade que se acomoda a un contexto vital en que as limitacións físicas poderían ser un factor absolutamente oposto ao agardado, como sucede en “Introspección”. A violencia de xénero e condutas repetidas por osmose, a loita pola igualdade, a alienación exercida por certos medios de comunicación, como se evidencia na peciña dramática “The fall”. A era da tecnoloxía ligada á intelixencia artificial, con humanoides e seres sintéticos animais que replican os biolóxicos, cuxas emocións chegan a confundirse: «Aquel sintético convertérase no seu igual. Non adquirira un androide, dera vida a un ser que medraría con el, que experimentaría as mesmas emocións, os mesmos sentimentos.» 

Nietzsche preconizaba a morte de Deus e, así como en “Homo homini Deus”, semella achegarse a esta premisa, en “Calidón” mergullámonos na sordidez dun mundo abocado á escuridade, á deshumanización, á hipersexualidade, á insatisfacción e loita pola supervivencia, a pesar de que a tecnoloxía o controle todo. A cidade de rúas estreitas e rectilíneas con amálgamas de bloques de vivendas-cubículo de 20 m2, unidas por sombríos pasadizos está, ademais, ameazada por un ser do inframundo que aterroriza, o Xabaril. Da unión de tres seres desvalidos, un deles un enigmático anamita que ilumina a infelicidade de Orphan, xurdirá o instinto máis humano e a destrución da besta opresora. 

Mais Momán tamén é capaz de tocar a vea gótica, tal como podemos ver no relato “O ‘vákner’ de Zacande”. A chegada dun forasteiro a unha taberna en que os seareiros están a beber viño e que este lles termina por contar un estraño conto, tráenos á mente, sen poder evitalo, a “Dos arquivos do trasno” de Rafael Dieste, o relato “O neno suicida”. A máis incríbel das historias abrocha do motorista que acaba de chegar, logo de ter chocado contra un cruceiro e telo derrubado, toda unha alegoría, pois parece que entrañe o mal. Fálase dun demo que se remonta a 1485 e que provén de terras armenias. El lévao tras de si na súa eterna peregrinación e, despois dunha serie de evidencias, deixa aos seareiros estupefactos, unha vez reinicia a súa marcha. Aínda que non menos estraño pode semellarnos o relato “Dialéctica”, sorte de situación paradoxal, mesmo absurda ou surrealista, coa aparición dun extraterrestre na casa dun ancián que vive na compaña dun gato que caza ratos. A retranca, ironía de que se fai eco o narrador, contrasta coa perplexidade do forasteiro. O texto fala, na verdade, do ser humano, das relacións, da bondade e da violencia, así como da ausencia de liberdade, que descubrimos por medio do estranxeiro.

A ‘triloxía’ a que aludiamos vén da man de Uxía, a nena que protagoniza “Uxía e o segredo de Sokkur”, “Non marches nunca” e “Uxía e a desaparición de Xaniño”. A nena vive nunha granxa e ten dous pais. Alí, na aldea, non hai nenos. Ela ten moita imaxinación e constrúe unha primeira e fabulosa historia grazas á pregunta «Onde irán os calcetíns perdidos?», creando un mundo paralelo á súa volta á busca deles, após traspasar un aro de luz. A segunda historia vén tras o seu agasallo de aniversario: unha cadela chamada Margarida. Un obxecto moi brillante no campo condúceas até unha sorte de ovo de onde sairá un neno, Xaniño, porfillado finalmente pola súa familia. Este desaparecerá na cidade na terceira das historias, e traerao de volta o que é o seu pai biolóxico. A súa mai, Uxía, xulgara que era unha xana, unha fada dos bosques. O conto aborda a soidade, o modo de superala, alén da violencia familiar, se ben cribado a través do prisma da visión infantil. 
En definitiva, Momán alude verdadeiramente á realidade, mais botando man de elementos distópicos, oníricos mesmo. A alusión ás transformacións vertixinosas a que o mundo actual se ve abocado, conforman tamén a súa narrativa. E, ao mesmo tempo, tampouco elude a visión máis propia e xenuína, como a dos anciáns, sabios por simplemente ser vellos. Despuntan, así mesmo, temas tan actuais como a igualdade da corrección lingüística, como cando se nos di do ‘colaborador doméstico’, o ser sintético ou humanoide: «[...] denominación aceptada tralo acordo de corrección na linguaxe e do politicamente aceptable do último congreso de lingüística e semántica coordinado pola Academia da Lingua [...]». En suma, lendo “Raro” achámonos perante un Momán en estado puro.