Descoiden, pois ben sei que a máis de un, o título do artigo de hoxe e, sobre todo, parte del, lle haberá de traer unha idea errada do que na verdade quixeramos aquí falar. Abofé que o verbo “perverter” non goza de moi bon predicamento. Ou si. Porque a xulgar pola facilidade con que se deixan perverter os nosos mandatarios e cargos políticos, e banqueiros, e conselleiros de diferentes empresas (ou xa eran perversos –que non pervertidos– ‘per se’?), talvez si deberiamos mudar a apreciación, isto é, a de que “perverter” si goza, e de que maneira!, dun óptimo predicamento.
Do vocábulo latino pervertere, co prefixo per ‘totalmente’ e vertere ‘virar’, contamos hoxe con varias acepcións: levar ao camiño errado, corromper, tornar perverso, pero tamén desmoralizar, e alterar a orde ou o estado das cousas... e, por descontado, depravar. Así pois, as persoas perversas a que nos estamos a referir, non teñen por que ser necesariamente pervertidas ou depravadas, se ben tamén o puidesen ser, isto é, ter algún comportamento sexual considerado moralmente negativo. Deste xeito, e sen ir máis lonxe, o que fora director xerente do FMI, D. Strauss Kahn, acusado de proxenetismo e desvío de fondos, ou os afamados casos do chamado Vatileaks, o escándalo financeiro-sexual que conmocionou o Vaticano coa chantaxe a clérigos homosexuais, son exemplos de que ambas as cousas, mesmo etimoloxicamente, até poden vir de mans dadas.
O caso é que todo isto o vimos a barruntar, porque días atrás andabamos a darlle voltas ao asunto do ben e do mal, grande tema universal que, de maneira recorrente, a literatura acostuma ter como motivo da súa escrita, quer de maneira central, quer non. De modo que, a cal das dúas dimensións nos predispón a natureza humana con maior frecuencia? Existe unha maior porcentaxe de seres bos ou, polo contrario, abundan máis os maos? A xulgar por como o mundo vai encamiñado na actualidade, que deberiamos pensar a este respecto? Bondades e maldades, alén de se manifestaren como expresións individuais, poden ser administradas colectivamente? Estas e algunhas outras preguntas que nos poderiamos facer e se nos antollan retóricas, ou sexa, con aparencia de non teren resposta única, é o que precisamente nos impulsou a andarmos a remoer nelas outra vez.
Mais ao fío desta nosa reflexión, e mesmo ao día seguinte de nos vermos nestas cábalas, veu caer nas nosas mans unha reportaxe do diario Público, intitulada “Toda a literatura é naturalmente perversa?”. E xúlgueno como quixeren, mais aquí houbo algunha sorte de relación telepática causa/efecto para a resposta querer vir de encontro.
Nela, o escritor portuense Gonçalo M. Tavares contaba como a literatura é por natura perversa, e que a propia palabra perversidade suxire a idea de percorrer o verso, isto é, o lado contrario, o que non está á vista, de modo que a propia proposta da literatura radica niso mesmo. Fascinante! A novela vive dos conflitos entre os personaxes e precísase deles en calquera obra de creación. Estamos a facer paráfrase do que o escritor portuense dicía.
A literatura é necesariamente política, política no sentido etimolóxico indicado polo vocábulo, quérese dicir, que intervén nos problemas da cidade (da polis) ou, dito doutro modo, do cidadán.
O ben e o mal é claro que non son termos absolutos e, por tanto, tampouco antónimos perfectos, pois contamos con elementos intermedios, caso de estabelecermos unha hipotética escala de medición. Quen máis ou quen menos, dun modo xenérico, compréndeo e todos somos capaces de marcar determinados límites acerca do que bondade e maldade chegan a significar. Ora ben, e tal como na reportaxe se di e así mesmo pensaramos de modo semellante, nin o mal nin o ben son definíbeis per se, pois só adquiren pertinencia en función das circunstancias. Así pois, as persoas postas ao límite e como puro instinto de sobrevivencia, escollerían, por exemplo, que morra o outro en vez de un mesmo, podéndose quebrar isto en determinados actos de sacrificio, como no caso da vida que unha mai daría pola de seu fillo.
Porén, e talvez polo efecto telepático de que falabamos, aínda me chegou a causar sorpresa unha cousa máis da reportaxe. A última novela de Gonçalo M. Tavares, Uma menina está perdida no seu século à procura do pai, trata de como os nazis tiñan xa lanzado un programa de exterminio de deficientes, coa eliminación de dementes e persoas con síndrome de Down, moito antes de teren avanzado na chamada solución final contra os xudeus. E, na verdade, é que acabei por caer na conta de que un dos temas centrais da miña última novela, Entrada ao xardín do saber, está a tocar o tema do ben e do mal e, enorme coincidencia!, tamén xorde o nazismo e o Aktion T4 dalgún xeito.
Porque, en definitiva, só os humanos é que podemos ser perversos, mais, contrariamente, tamén o seu oposto. O intelecto, paradoxalmente, é quen nos faculta para tal, infeliz e instintivo tributo a pagar e que a literatura tenta paliar a modo de catarse.