Vicente Araguas desafía a trama urdida polo xenio de Eça de Queirós para nun xiro argumental conseguir mudar a situación a que se ven abocadas as personaxes principais da novela do portugués. Alén diso, tampouco “O primo Basílio volveu a Lisboa” se desenvolve na mesma época, senón na actualidade, ora o espazo principal continúe a ser Lisboa.

A narración queirosiana porén, “O primo Basílio”, pertence á segunda das fases narrativas do escritor povense, unha vez abandonados os postulados románticos, pois adhire ao realismo a partir de 1871. Xunto con “O crime do Padre Amaro”, que focaliza a influencia do clero provinciano, escribe tamén “Os Maias”, que trata os conflitos da alta burguesía, de certos restos da aristocracia agraria e de determinados círculos intelectuais. Tres bos exemplos de novelas pertencentes a este período realista. 

En “O primo Basílio”, Eça de Queirós pon o dedo na chaga ao cuestionar a institución matrimonial. Luísa é seducida polo seu primo, ao caer nas súas artes predatorias no momento en que o seu marido, Jorge, ten de saír temporalmente traballar fóra de Lisboa. Juliana, criada principal da casa e coñecedora do que está a acontecer, decide tirar proveito desta circunstancia para extorsionar a súa ama. 

A partir de aí, a trama verase envolvida en varias situacións complexas que obviaremos aquí, producíndose unha análise psicolóxica de personaxes de sumo interese. Temas como o adulterio, a hipocrisía, o carácter, a mediocridade e os valores morais son caracterizadores da novela, á parte de que o autor consegue describirnos un ambiente do máis propicio e preciso para as súas personaxes nos mostraren as súas angustias, os seus praceres, medos, desexos, etc. 

Mais cinxámonos ao que é o motivo principal destas liñas. Que é o que acontece ao final co primo Basílio de Vicente Araguas? O que primeiro debemos levar en conta é sinalar a admiración que o de Xuvia sente en particular por esta narración queirosiana, a cal chegou a traducir ao español anos atrás. Con todo, este libro de poemas de Vicente Araguas non é máis do que unha recreación da narración de Eça de Queirós, aínda que claramente distinta, mesmo por xénero. 

“O primo Basílio volveu a Lisboa” é un texto poético, breve, case diriamos sorte de prosa poética. Sen chegar propiamente ao relato lírico, achámonos con liñas poéticas cuxo fío condutor descansa esencialmente na trama que fora urdida polo portugués, ora ás personaxes principais se lles outorguen papeis con certas semellanzas, mais por veces como expresión paródica das orixinais. Luísa, agora divorciada de Jorge, traballa na sección de calzado de El Corte Inglés da rúa Augusto de Aguiar de Lisboa. 

Jorge, exesposo da anterior, é funcionario, mais dáse á bebida, e escribe unha novela sobre amores adúlteros. Basílio, o amante sedutor de Luísa, deambula perdido por Lisboa con ares saudosos. Van desfilando deste xeito Juliana, Felicidade, Acácio, Leopoldina, o Visconde Reinaldo, etc. como un arremedo do que foron no seu día na obra de Eça de Queirós. 

Insistimos na sorte de recreación nesta especie de “historia” poética escrita por Vicente Araguas, paródica nunha certa medida e até ambigua no que ao eu-lírico se refire. Dunha parte, e de maneira envolvente, vemos ao propio Araguas no que sería a parte limiar, así como noutras ocasións ao longo do texto, dado que, asemade, a voz se dilúe nunha terceira persoa omnisciente. 

O seu punto de vista, as reflexións do de Xuvia, «Pregúntome ás veces,/ sen medo ningún ás respostas/ se non será máis importante/ saber con quen te levantas/ que con quen te deitas», ou «unha mañá domingo/ de setembro abonda/ coa tenrura escrita/ con grafito nas paredes, así/ os teus ollos, desta maneira», evidencian connotacións con poemas anteriores, como, por exemplo, os do seu libro “Ás veces en domingo abonda coa tenrura”. 

Mais o eu-lírico tamén se expresa como mímese do amante da Luísa, á cal imaxina tan fermosa como o seu novo amor «pero non tan ‘brunette’», mesmo como unha voz narradora autorial cando nos di: «que morrín, literal,/ tan literalmente que se callar/ sigo morto aínda/ e quen anda a escribir isto/ non é senón/ o defunto Vicente Araguas». 

Son ben axuizados, elocuentes mesmo, os recursos estilísticos de que se vale o poeta, moi propios do seu quefacer lírico desde o principio dos tempos. Sacrifícase a rima, aínda que pode prevalecer nalgúns treitos algunha de tipo secundario. Os xogos de palabras, «diminutas, cativas,/ de café cativeiro,/ de estar cativos», «a vida vén sendo un bálsamo,/ un convento balsámico», etc. son intrínsecos á maneira de compor do de Xuvia, tamén os elementos simbólicos, como a morte, que é semellante á viaxe, ao río. A ironía: «‘Cornie’ dime que non lle presta/ que poña El Corte Inglés/ nun libro de poemas,/ e eu dígolle que en poesía/ cabe case todo, mesmo as mulleres/ que amei». E a idea de constante saudade, de utopía... porque «para chegar ao ‘Paraíso’/ abonda con querelo./ Os desexos xa non son os que foran», en clara alusión ao lugar onde realmente a Luísa e o Basílio queirosianos mantiñan os seus encontros amorosos. 

As referencias, quer literarias, quer cinematográficas, quer musicais, son parte substantiva do feitío poético de Araguas. Aí están as limoadas para a canícula lisboeta de “Sostiene Pereira”, do ‘amar es combatir’, de Octavio Paz, ou de «San Juan de la Cruz a morrer en Úbeda». De Brigitte Bardot, quen dixo que cada vez que se namora é para sempre, e da Sylvie Vartan do ‘amour fou’, co simpático xogo de palabras «Luísa, tan loira/ cal o champán cando fai ‘pop’», da Carol daquela canción (de Karina?) que argüe a voz poética «xa non me doe», ou mesmo da cantiga popular galega «na ponta do pé, na palma da man».

Poesía amorosa

“O primo Basílio volveu a Lisboa” é, en definitiva, a escusa perfecta para a voz poética se reafirmar na forza do amor. Falamos aquí, sen dúbida ningunha, de poesía amorosa e da que Vicente Araguas se manifesta excelente cultivador. 

O amor non se debe deixar pasar, pois ben certo é que «fortuna iuvat audaces» (‘a fortuna favorece aos audaces’), máxima latina expresada nunha determinada altura do relato poético, ao igual que «Desexarte, poñamos,/ e que arda a vida logo,/ con maneiras de Río Grande/ de Xuvia, váleme tamén/ o Belelle, tan de caste muiñeiro,/ nunha noite con vagalumes». 

O amor é substancia inmortal: «morrer de amor/ que é como non morrer,/ se houbese maneira, debera, pois/ non é xusto que tanto lume apague». Logo, ao igual que Brigitte Bardot, Luísa namorou para sempre e agora ve pasar a vida na sección de calzado de El Corte Inglés. En consecuencia, só ficará o remol do paraíso (perdido?); «Como pechar un circo/ mais sen querer pechalo», porque ese é o alfa e o omega, sorte de inxénita forza superior.