Mentres hai vida

Trátase dunha presunción lóxica –a expresada no título– amparada no espírito de reversión ou cura, ou de nos mantermos, cando menos, non peor do que estamos. Falamos da esperanza, claro está, daquela a que nos aferramos mentres a vida se segue a dar e, por tanto, queremos continuar a loitar por ela. “Mentres hai vida, hai esperanza”. Expresión que fai parte do noso acervo popular, do noso refraneiro, cuxa idea máis nos parece conducir cara ao que gramaticalmente denominamos como adaxio ou aforismo. Quérese dicir, entroncamos case cunha sentenza breve e doutrinal, proposta como sorte de regra. A diferenza estriba, no entanto, en que no aforismo existe unha vontade de ser regra dalgunha ciencia ou arte, mentres no adaxio se tratará dunha frase que, repetida de forma invariábel, expresa un pensamento moral, un consello ou unha ensinanza. “Máis vale tarde que nunca”, valla como exemplo para o caso, pois entraría neste xénero de palabras a que nos estamos a referir. Así mesmo, os proverbios (ou refráns en ocasións) son argumentos de autoridade, pois acostuman ser de natureza sentenciosa e solemne, propia de xente académica, mentres que as paremias talvez sexan máis propias de xente rústica e dunha certa idade. 
Falando de idade, meu pai, home de noventa e un ano, mostroume como o amor polo “lógos” (palabra) continúa estando presente en min pese a tanta indolencia a respecto da nosa lingua. Amor que non me atrevo a dicir se tan intacto a como xa ten estado, dado a época de desasosego que nos tocou vivir após a calamitosa situación de desapego e perda de falantes en que nos achamos. 
Sucedeu isto poucos días atrás e, como é habitual, de maneira imprevista e espontánea. E é que a formación profesional de un manda sen dúbida sobre a psique, e o intelecto dá en remoer, de modo que un non cansa de descubrir e de coñecer novas cousas para mellor poder ilustrar a ansia de saber que ten, aínda poida parecer prescindíbel do punto de vista práctico. “O saber non ocupa lugar”. Que quen sabe se non seguiremos a pecar de inxenuos, mais a ansia polo coñecemento eila renovada e con ánimo de facer mobilizar as neuronas para estas non se atrofiaren. Porque non será a primeira vez, e espero que tampouco a última, en que meu pai ilustra sen pretendelo ese pequeno lexicólogo que levamos dentro. 
A lingua pode ser mesmo un estado de ánimo, sobre todo cando falamos en idiolecto, e referímonos ao conxunto de trazos que singularizan a forma de fala dun individuo, a forma de se expresar, xa que o termo grego “ídio” vén significar ‘propio, particular’. Mais a lingua é igualmente unha forma de saber interpretar o mundo, de poder asimilar unha realidade que nos rodea, e esta realidade responde a un xeito de tentar comprender e aprehender ese mundo, un xeito social, político, económico, histórico, etc. 
En consecuencia, gosto de fixar a atención sobre aquilo que, maiormente, emana (ou emanou) dese medio rural e, en suma, pode estar en transo de desaparición. Porque é aquí, en definitiva, onde reside a esencialidade da lingua, a cerna dela por máis que poida haber que labrala en moitas ocasións. Certo. A lingua que nos compete, o galego, vive nunha atrofia secular, nun estado de anormalidade que nos impide ou entorpece a innovación, a cal xeramos de xeito forzado desde a lingua que exerce unha posición dominante. Pero tampouco aqueloutra lingua máis requintada, popular e rústica se quixeren, máis propia do rural, goza hoxe de moi boa saúde. 
Os nosos mozos desertan, cando non sinxelamente abominan daquilo que eles senten como pailán e mesmo acomodan o seu galego a un sucedáneo con fonética neutra e sobrecargado de castelanismos. 
É por iso que a tarefa do amante da lingua, do filólogo e lingüista, continúa a ter validez e cobra necesaria importancia, xa que este ha de tratar comprender, ensinar, enderezar, denunciar, falar, finalmente, de toda esta realidade que envolve a lingua que é de noso. E é por iso tamén que nos temos referido xa en moitas ocasións a dito tema, se ben sexa con diferentes matices e desde ángulos do máis diversos desde as páxinas deste diario. “A perda dos sinais identitarios”, “A curiosidade dos nomes dos lugares”, “Cativa e desarmada a lingua galega”, etc. son algúns destes artigos que forman parte do desideratum ao que, como “amantes da palabra”, nunca renunciamos. De modo que onte (é un dicir) meu pai tirou da súa conversa un ramallete de vocábulos que, sen o pretender, captou a miña atención e ilusionou, e eu lancei o troel e apañeinas ao voo co fin de traballar unha miga sobre elas. Desde o meu blog, Letras para todo o sempre, no apartado que dei en chamar “A arca das palabras”, teño pendurado varios post a este respecto que, se quixeren, poden consultar. 
Cun afán modestamente lexicográfico foi deste xeito como demos en ir colocando vocábulos (amarar, toupenear, zarcio, filusmía, pichanco, liquindó, xurxa, folecho, ullar, etc.) e lexías complexas (non chegar a poleiro, estar deitado de pachena, ter os relos, etc.) coa finalidade de tentar, na medida do posíbel, fixalos e falar acerca do seu significado. Como unha sorte de aprendiz, seguindo os rastros de Martiño Sarmiento, do Padre Feixó, Cabeza Quiles ou Elixio Rivas, imos así deixando faragullas, do mesmo modo que levamos facendo en asuntos toponímicos desde hai case vinte e oito anos cando nos puxemos a estudar a toponimia do concello de Fene. 
Por esas e moitas outras razóns un se alegra cando de repente se topa con palabras como ‘sorbeira’, un arbusto de mediana altura que dá un tipo de uvas silvestres. Con ‘arroar’, que é un sinónimo de rozar, porque os ‘arrós’ son faixas de terra inculta e un pouco levantada colocadas no monte, onde por exemplo se sementaba o trigo, para telo separado do toxo. Ou que ‘varear’ era a práctica feita coa ‘vara’ (cana de pesca), da época en que non existían carretes, para ir ás pedras pescar robalizas. Ou, en fin, que o ‘zacoto’ é o talo curto dunha planta, xunto coa raíz, que queda na terra despois de ser aproveitado o resto. Que isto foi o que onte (é un dicir) dixo meu pai sen saber que eu estaría ao axexo, dígase de paso, coa esperanza de aínda me poder deparar moitas máis sorpresas.