“A ESMORGA”: UN FILME PARA FACER PAÍS

O pasado día 10 tivemos ocasión de participar nunha táboa redonda na galería Sargadelos de Ferrol co director do filme A esmorga, Ignacio Vilar, co narrador, e Premio Blanco Amor, Jorge Llorca, e co profesor e crítico literario, Manuel Rei. Acto exitoso e concorrido –ficaron escasas as cadeiras para sentar a tanta xente–, contou con diferentes puntos de vista por parte dos intervenientes, alén das interesantes cuestións que se foron suscitando por parte do público.
A esmorga, para nós, continúa a ser a novela por antonomasia da literatura galega. O punto de inflexión que ela veu marcar con respecto ás narrativas anteriores –conseguindo quebrar con ese mundo literario excesivamente ruralizado– radica na introdución do elemento social, conflitivo e a plasmación da ausencia de expectativas ante un desexo de atinxir a normalidade. E é que lonxe de interpretacións reducionistas e deturpadas en que se puidese presupor que o acontecido no desenvolvemento narrativo é o resultado sen máis dunha descomunal bebedeira, cómpre observarmos n’A esmorga canto ten a ver coa división do traballo en mans alleas, coas elites administrativas e xudiciais que son foráneas, coa burguesía e os comerciantes maragatos cuxa actitude é claramente antigalega, coa falta de conciencia social por parte dos traballadores, etc.  
Quer no filme quer na narración a traxedia mastígase desde un primeiro instante, a cal vai in crecendo a medida que transcorre a acción. E Ignacio Vilar, anotemos, é fiel dun modo xenérico á historia novelada por Blanco Amor no relato fílmico. Como el mesmo confesou, e porque a linguaxe cinematográfica ten por forza que ser distinta á literaria, foi que se dotou de certas concesións ou xogos para tentar conseguir un efecto que gañase en plasticidade. Así pois, a difícil plasmación do narrador-protagonista que declara perante o xuíz, mentres este permanece mudo, acontece de modo paralelo á acción principal e central que se corresponde cos sucesos acontecidos durante as 24 horas de esmorga en que participan o Cibrán, o Bocas e o Milhomes. Isto é, o Cibrán como narrador-protagonista que declara perante o xuíz, dilúese logo desta primeira escena, desaparecendo definitivamente a sala do xulgado, para logo xurdir en contadas ocasións só a súa voz nun segundo plano, co fin de recordarnos que está a testificar. Este recurso e outros, sucedidos no desenlace final, serán resoltos con bastante efectismo no filme.
O Cibrán, tan logo arranca a historia, ten o propósito de se sumar á orde social estabelecida. Deste modo, no momento en que sae da súa casa para a obra da estrada que se está a abrir e en que traballa de xornaleiro, a vida ordenada que el ten pretensión de levar, trúncase decontado. Fixera as paces coa súa compañeira, a Raxada, mais a aparición do Bocas e do Milhomes no medio do camiño haberá de torcer o curso do prometido.
E, pese a todo, o instinto máis primario manifestado polos dous esmorgueiros cos que se atopa, non é compartido totalmente polo Cibrán, quen flutúa entre estes dous mundos antagónicos; porén, sucumbirá e seguiraos nesa orxía de alcol, troula desemedida e enlouquecida a través dun percurso polos baixos fondos que os conducirá á destrución. As zocas que lle mancan terribelmente os pés e a chuvia case permanente que cae, tamén fan o seu para que a vontade do Cibrán acabe por ser vencida.
A acción do filme transcorre en Auria, o trasunto que Blanco Amor fixara para a cidade de Ourense. Pero, entre tanto a novela está ambientada na segunda metade do séc. XIX, o filme estao cen anos despois. As idades dos protagonistas, así mesmo, tampouco coinciden, decantándose Ignacio Vilar por actores maduros que rondan a cincuentena, sendo de vinte e tantos os que o novelista fixara para a narración. Quizá estes dous aspectos sexan os máis distintos con respecto á novela.
A ambigüidade da relación entre o Bocas e o Milhomes fica ben plasmada ao xogar con esa amizade, aparentemente interesada por ambos, coma se decote se necesitasen, resolto nun tenso rol de amor/odio. Ou no caso da presentación do que o Cibrán chama o “pensamento”, e é sinónimo de depresión, esmorecemento, melancolía, etc., e que con tanta frecuencia o perturba. Así mesmo, existen escenas moi destacábeis, tal como a orxía báquica da adega do Pazo do Castelo, a enormemente plástica e desoladora do vertedoiro onde vive Socorrito ou a do xogo dos espellos cóncavo e convexo que reflicte esperpenticamente as imaxes dos tres esmorgueiros. A tensión que intuímos desde o sucedido na taberna do Chaguazoso, sublíñase coa música reiterativa que incide nese fluír inconsciente dunha esmorga tráxica.
Finalmente, non deixemos de citar o fantástico xogo de luz, ademais da fotografía. Excelente filme, en fin, en que a auga que cae de riba, a que entra dentro dos corpos en forma de augardente, e a do río, sintetizan en certa medida o sentido final da historia, tal como declarou días atrás o actor Miguel de Lira, alias o Cibrán.